La rumorosa educazione silenziosa delle donne: commento alla traduzione di I Tim 2, 11-12 in gotico

Autori

  • Alessandro Zironi Università di Bologna

DOI:

https://doi.org/10.14672/fg.3157

Parole chiave:

I Tim 2:11–12, San Paolo, Timoteo

Abstract

L'oggetto di questo saggio è la discussione della traduzione gotica di due termini per "silenzio" tratti da due versetti consecutivi della Prima Lettera di San Paolo a Timoteo (1 Tm 2,11-12). In questi versetti il ​​testo greco e la versione latina offrono la stessa forma due volte (rispettivamente ἐν ἡσυχίᾳ e in silentio), mentre in gotico ricorrono due parole diverse: nel secondo caso, al versetto 12, i curatori concordano sulla lezione in þahainai; la prima occorrenza, al versetto 11, è molto più dibattuta, anche a causa della lacunosa trasmissione manoscritta. Il saggio passa in rassegna tutte le proposte editoriali e poi procede ad esaminare i passi in cui ἡσυχίᾳ è reso in gotico. Sono coinvolti due termini: *hliuþs e *þahains; *hliuþs è un hapax legomenon, attestato solo nella prima occorrenza nel brano di Timoteo in esame. Un'attenta analisi del significato di *hliuþs – anche alla luce delle occorrenze del termine affine nell'antico islandese – porta alla conclusione che, nel contesto di Timoteo, la resa di ἡσυχίᾳ con hliuþa è accettabile sia per motivi etimologico-linguistici (nonostante un significato apparentemente contrastante di "rumore") sia per ragioni specificamente culturali e teologiche, a testimonianza della competenza di Ulfila nel rendere in gotico passaggi complessi delle epistole paoline. Metodologicamente, il saggio mostra che lezioni lacunose nella loro trasmissione testuale devono essere soppesate e interpretate tenendo debitamente conto del contesto culturale, sia quello dell'età paolina sia quello del tempo della traduzione gotica.

Riferimenti bibliografici

Alexander Jóhannesson. 1956. Isländisches etymologisches Wörterbuch. Bern: Francke.

Bachmann, Horst, Slaby, Wolfgang A. (Hrsgg.). 1980. Computer-Konkordanz zum Novum Testamentum Graece von Nestle-Aland, 26. Auflage und zum Greek New Testament. 3rd Edition, hrsg. vom Institut für neutestamentliche Textforschung und vom Rechenzentrum der Universität Münster unter besonderer Mitwirkung von H. Bachmann und W. A. Slaby. Berlin/New York: Walter de Gruyter.

Bernhardt, Ernst (Hrsg.). 1875. Vulfila oder die gotische Bibel herausgegeben und erklärt von Ernst Bernhardt. Halle: Verlag der Buchhandlung des Waisenhaues.

Braun, Wilhelm. 1898. “ Die Lese- und Einleitungszeichen in den gotischen Handschriften der Ambrosiana in Mailand”. Zeitschrift für deutsche Philologie 30, 433-448.

Braun, Wilhelm. 1899. “Die Mailänder Blätter des Skeireins”. Zeitschrift für deutsche Philologie 31, 429-451.

Castillionaeus, Carolus Octavius [Carlo Ottavio Castiglioni]. 1839. Gothicae versionis epistolarum divi Pauli ad Thessalonicenses secundae at Timotheum ad Titum ad Philemonem quae supersunt ex Ambrosianae bibliothecae palimpsestis deprompta cum adnotationibus. Medioliani: Regiis typis.

Chantraine, Pierre. 1968-80. Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Paris: Klincksieck.

Di Nola, Gerardo (a cura di). 1995. Giovanni Crisostomo, Commento alla prima lettera a Timoteo, traduzione introduzione e note a cura di Gerardo Di Nola. Roma: Città nuova editrice.

Einar Ól. Sveinsson (gaf út). 1954. Brennu-Njáls saga. Reykjavík: hið íslenzka fornritafélag (ÍF, XII).

von Friesen, Otto. (1927). Om läsningen av Codices gotici Abrosiani. Uppsala/Leipzig: Almqvist & Wiksell.

von der Gabelentz, Hans Conon, Loebe, Julius (rec.). 1843. Ulfilas. Veteris et novi testamenti versionis gothicae fragmenta quae supersunt ad fidem codd. castigata, latinitate donata, adnotatione critica instructa, cum glossario et grammatica linguae gothicae, volumen I, textum continens. Lipsiae: apud F. A. Brockhaus.

von der Gabelentz, Hans Conon, Loebe, Julius (rec.). 1846a. Ulfilas. Veteris et novi testamenti versionis gothicae fragmenta quae supersunt ad fidem codd. castigata, latinitate donata, adnotatione critica instructa, cum glossario et grammatica linguae gothicae, voluminis II pars posterior, grammaticam linguae gothicae continens. Lipsiae: apud F. A. Brockhaus.

von der Gabelentz, Hans Conon, Loebe, Julius. 1846b. Grammatik der gothischen Sprache. Leipzig: F. A. Brockhaus.

Köbler, Gerhard. 1989. Gotisches Wörterbuch. Leiden/New York/København/Köln: Brill.

Kroes, Hendrik W. J. 1918. “Etymologisches”, Neophilologus 3, 188-191.

Lehmann, Winfred P. 1986. A Gothic Etymological Dictionary. Leiden: E. J. Brill.

Lloyd, Albert L. 1989. Anatomy of the Verb. The Gothic Verb as a Model for a Unified Theory of Aspect, Actional Types, and Verbal Velocity. Amsterdam: John Benjamins.

Lloyd, Albert L., Lühr, Rosemarie, Springer, Otto. 1998. Etymologisches Wörterbuch des Althochdeutschen, II. Göttingen/Zürich: Vandenhoeck & Ruprecht.

Lowe, Elias Avery. 1938. Codices Latini Antiquiores. A Palaeographical Guide to Latin Manuscripts Prior to the Ninth Century, Part III, Italy: Ancona-Novara. Oxford: At the Clarendon Press.

Magnús Snædal. 2005. A Concordance to Biblical Gothic, I, Introduction, Texts. Second edition. Reykjavík: University of Iceland Press.

Magnús Snædal. 2006. “Wulfila and Oddur Gottskálksson”. In: Christian T. Petersen (Hrsg.). Gotica minora VI. Theologica & onomastica. Aschaffenburg: Syllabus.

Massmann, Hans Ferdinand. 1857. Ulfilas. Die heiligen Schriften alten und neuen Bundes in gothischer Sprache mit gegenüberstehendem griechischem und lateinischem Texte, Anmerkungen, Wörterbuch, Sprachlehre und geschichtlicher Einleitung. Stuttgart: S. G. Liesching.

Meli, Marcello (ed. e trad.). 2008. Völsupá. Un’apocalisse norrena. Roma: Carocci.

Neckel, Gustav, Kuhn, Hans (Hrsgg.). 1983. “Vǫlospá”. In: Edda. Die Lieder des Codex Regius nebst verwandten Denkmälern, I, Text. 5. verbesserte Auflage. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1-16.

Nestle, Eberhard, Nestle, Erwin, Aland, Kurt, et al. (edd.). 1979. Novum Testamentum Graece. 26. Auflage. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

Oberlinner, Lorenz. 1999. Le lettere pastorali, I, La prima lettera a Timoteo. Brescia: Paideia (Commentario teologico del nuovo testamento, XI, 2).

ONP: Dictionary of Old Norse Prose <https://onp.ku.dk/onp/onp.php?o35261> (ultimo accesso 14 novembre 2025).

Orel, Vladimir. 2003. A Handbook of Germanic Etymology. Leiden/Boston: Brill.

Streitberg, Wilhelm (Hrsg.). 1908. Die gotische Bibel. Erste Teil. Der gotische Text und seine griechische Vorlage mit Einleitung, Lesarten und Quellennachweisen sowie den kleinern Denkmälern als Anhang. Heidelberg: Carl Winter Universitätsbuchhandlung.

Streitberg, Wilhelm (Hrsg.). 1919. Die gotische Bibel. Erste Teil. Der gotische Text und seine griechische Vorlage mit Einleitung, Lesarten und Quellennachweisen sowie den kleinern Denkmälern als Anhang. 2. Auflage. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag.

Streitberg, Wilhelm (Hrsg.). 2000a. Die gotische Bibel. Band 1. Der gotische Text und seine griechische Vorlage. Mit Einleitung, Lesarten und Quellennachweisen sowie den kleineren Denkmälern als Anhang. Mit einem Nachtrag von Piergiuseppe Scardigli. 7. Auflage. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag.

Streitberg, Wilhelm. 2000b. Die gotische Bibel, Band 2, Gotisch-Griechisch-Deutsches Wörterbuch. 6. Auflage, Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag.

Sveinbjörn Egilsson. 1966. Lexicon poeticum antiquæ linguæ septentrionalis. Ordbog over det norsk-islandske skjaldesprog. 2. udgave ved Finnur Jónsson. København: Atlas Bogtryk.

de Tollenaere, Felicien, Jones, Randall L. 1976. Word-Indices and Word-Lists to the Gothic Bible and Minor Fragments. Leiden: Brill.

Uppström, Andreas (ed.). 1864. Codices Gotici Ambrosiani sive epistolarum Pauli Esrae Nehemiae versionis goticae fragmenta quae iterum recognovit per lineas singulas descripsit adnotationibus instruxit Andreas Uppström. Holmiae et Lipsiae: Samson et Wallin.

Vogel, Henricus Iosephus (rec.). 1969. Ambrosiastri qui dicitur commentarius in epistulas Paulinas, pars III, in epistulas ad Galatas, ad Efesios, ad Filippenses, ad Colosenses, ad Thessalonicenses, ad Timotheum, ad Titum, ad Filemonem. Vindobonae: Hoelder-Pichler-Tempsky. (CSEL, LXXXI)

de Vries, Jan (cur.). 1936. Wulfilae codices ambrosiani rescripti epistularum evangelicarum textum goticum exhibentes, I Textus, II, Cod. A et Taurinensis, III Cod. B. C. D. Augustae Taurinorum: Gerardo Molfese.

de Vries, Jan. 1962. Altnordisches etymologisches Wörterbuch. 2. Auflage. Leiden: Brill.

Wendt-Hildebrandt, Susan Emily. 1981. The Gothic Version of the Pastoral Epistles: A Decipherment, Edition, Translation, and Concordance, Volumes I and II, The University of Michigan Phd, 1974. Ann Arbor (Mich.): University Microfilms International.

Weber, Robert, Gryson, Roger (edd.). 2007. Biblia sacra iuxta vulgatam versionem. 5. Auflage. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

Zappella, Marco (ed.). 2014. Nuovo testamento interlineare. Greco Latino Italiano. Cinisello Balsamo: Edizioni San Paolo.

##submission.downloads##

Pubblicato

15-12-2025